سایت نجوم ایران ( مرکز اطلاع رسانی اخبار رسمی نجومی، ستاره شناسی، هوافضا، آسمان شب و اخترفیزیک ایران و جهان) ؛

معرفي

 

تصوير 1- نقشه منطقه عمومي مركز فضايي بايكونور (به مراكز و تجهيزات توجه كنيد. خطوط سفيد سه منطقه پهلوي چپ، پهلوي راست و مركزي را نشان مي‌دهند.)

 

 

مي‌توان ادعا كرد بزرگ‌ترين مراكز فضايي جهان، حتي يك چهارم بايكونور امكانات و تجهيزات ندارند. امكانات و تجهيزات پايگاه بايكونور به مرور در طي چندين دهه رشد پيدا كرده و هنوز هم در حال توسعه است. اين مركز فضايي شامل ده‌ها سكوي پرتاب، ده‌ها سكو و امكانات آزمايش‌هاي زميني، ده‌ها انبار نگهداري قطعات،انواع سامانه‌ها، چندين كارخانه توليد پيشران (سوخت مايع يا جامد)، چندين مركز كنترل زميني، شبكه گسترده ريلي و جاده‌اي، دو فرودگاه، شبكه توزيع برق، مراكز مسكوني و اقامتي، مراكز فرهنگي، آموزشي، ورزشي و تفريحي و مراكز رديابي و ارتباط فضايي است. تصوير 1، نقشه‌اي از اين مركز، كه در اواخر دهه 70 تهيه شده است، را نشان مي‌دهد [1].

 

نزديك‌ترين شهر به مركز فضايي بايكونور، [تيوراتام] است كه درست در جنوب مركز واقع شده است. آمريكا‌يي‌ها اغلب پايگاه بايكونور را با عنوان تيوراتام مي‌خوانند. در مجاورت تيوراتام، شهر ديگري وجود دارد به نام [لنينسك] كه به موازات مركز فضايي بايكونور به وجود آمده و توسعه يافته است [1]. اين شهر، وجهه علمي- فرهنگي بسيار قوي‌اي دارد كه بيشتر جمعيت آن را مهندسان و افراد مربوط به مركز فضايي بايكونور تشكيل مي‌دهد [3]. در سال 1995 [بوريس يلتسين]، رئيس جمهور وقت روسيه، نام اين شهر را رسماً از لنينسك به بايكونور تغيير داد (تصوير2)[2].

 

 

تصوير 2- شهر بايكونور (لنينسك سابق)

 

 

تصوير 3- عكس ماهواره‌اي از منطقه عمومي مركز فضايي بايكونور

 

 

تصوير 4- موقعيت مركز فضايي بايكونور در كشور قزاقستان

در سال‌هاي جنگ سرد، شوروي هيچ‌گونه اطلاعاتي از بايكونور منتشر نمي‌كرد. آمريكايي‌ها همواره در جستجوي شناخت فعاليت‌هاي اين مركز بودند و بيشتر اطلاعات خود را از طريق عكسبرداري ماهواره‌اي يا با استفاده از هواپيماهاي جاسوسي [يو-2] به دست مي‌آوردند. حتي در جريان برنامه آزمايشي آپولو- سايوز [اِي‌اِس‌تي‌پي] وقتي‌كه چند فضانورد آمريكايي به بايكونور رفتند، به عمد در شب و در مناطق بسيار قديمي مركز و شهر تيوراتام به گردش برده شدند تا نتوانند مطالب زيادي برداشت كنند [1]. در سال 1988 براي اولين بار رسانه‌هاي غربي اجازه يافتند از يكي از ساختمان‌هاي كنترل و رديابي ماهواره‌هاي شوروي گزارش تهيه كنند. هنوز هم بايكونور يكي از مراكز سرّي روسيه و قزاقستان به حساب مي‌آيد. اين مركز پس از فروپاشي شوروي سابق، توسط روسيه از دولت قزاقستان اجاره شده است و مديريت آن را آژانس فضايي روسيه بر عهده دارد  [3]. اجاره اين مركز در سال 2005 ، به مبلغ ساليانه 115 ميليون دلار تا سال 2050 تمديد شده است [2].

تصوير 5- نماي چند سكوي پرتاب در مركز فضايي بايكونور

تصوير 6- يكي از سكوهاي پرتاب مركز فضايي بايكونور

تصوير 7- پرتاب سايوز از مركز فضايي بايكونور

طراح و موسس بايكونور، [سرگي كاراليوف]، مدير ارشد و سرطراح برنامه‌هاي فضايي شوروي بود. امروزه بخش‌هايي از اين مركز به نام وي و برخي بزرگان صنعت فضايي شوروي سابق نام‌گذاري شده است [1]. البته قابل ذكر است كه مركز فضايي بايكونور در طول چند دهه فعاليت، به‌ويژه در دهه‌هاي اول،‌ شاهد چندين فاجعه مانند انفجار پرتابگر بر روي سكو، انفجار مخازن پيشران و غيره بوده كه به كشته شدن صدها نفر انجاميده است. كليه اين فجايع، سال‌ها بعد از رخداد فاش شده‌اند و يا اينكه با تصويربرداري هوايي يا فضايي و گزارش آمريكايي‌ها لو رفته‌اند. هيات حاكمه شوروي سابق هرگز تمايلي به انتشار چنين اخباري نداشته است.    ساليانه حدود 25 تا 50 پرتاب فضايي از اين مركز فضايي صورت مي‌گيرد [3]. مركز فضايي بايكونور، بخش عمده‌اي از تاريخ علم و فناوري بشر محسوب مي‌شود. پرتاب اولين ماهواره، سفر اولين انسان به فضا، سفر اولين زن به فضا، اولين كاوش‌هاي ماه، سفر اولين گروه از انسان‌ها به فضا و صدها ركورد تاريخي ديگر در اين مكان ثبت شده است. امروزه بسياري از نمادها و وسايل مربوط به اين رويدادهاي مهم فضايي نظير اولين موشك آر7، اسپوتنيك1، اولين حيوان در فضا، پرواز گاگارين، پرواز ترشكوا، اولين راهپيمايي فضايي و ... در بايكونور به عنوان يك ميراث تاريخي دست نخورده باقي مانده است و حفظ و نگهداري مي‌شود.

تاريخچه و روند توسعه

تصوير 8- نماي سكوي پرتابي در مركز فضايي بايكونور

با بهره‌برداري موفقيت‌آميز از پايگاه نظامي- موشكي بايكونور، طراحان و برنامه‌ريزان شوروي به فكر توسعه اين مركز، به عنوان يك پروژه عظيم ملي افتادند [1]. اين پايگاه در گذشته بر اساس نگاه کردن به شمال از شهر لنينسك، به سه قسمت تقسيم مي‌شد که عبارت بودند از: پهلوي چپ، پهلوي راست و قسمت مرکزي (تصوير1) [4].

 

پهلوي چپ در 70 کيلومتري شمال غرب لنينسك قرار دارد. اين بخش از زماني كه به پايگاه‌هاي پرتاب، ساختمان‌ها و اماکن مسکوني براي دفاتر طراحي مجهز شد، با نام [چلومي] (يكي از بزرگان صنعت فضايي شوروي سابق) نيز شناخته شد. اين قسمت شامل سکوهاي پرتاب براي موشك‌هاي [سايکلون-2] و پرتابگرهاي [پروتون] و نيز مناطق مسکوني براي 10000 نفر مي‌شود [4]. تعدادي از مدول‌هاي ايستگاه فضايي بين‌المللي از سكوهاي پرتاب اين ناحيه با پرتابگر پروتون به فضا پرتاب شده است.  

  

تصوير 9- پرتابگر زنيت

قسمت مرکزي يا ناحيه كاراليوف که در 30 کيلومتري شمال لنينسك قرار دارد، شامل امکانات مورد نياز براي پروژه‌هاي دفتر طراحي [اوکي‌بي-1] كاراليوف بود. شروع فعاليت اين قسمت با پرتاب موشك‌هاي آر7 و آر9 بود. اين قسمت در دهه‌هاي 60 و 70 ميلادي توسعه بسيار زيادي داده شد.   در حال حاضر، بخش مركزي بايكونور شامل سکوي پرتاب گاگارين (اولين سکوي پرتاب ساخته شده در پايگاه)، تجهيزات پرتاب آزمايشي سايوز، آزمايش امکانات مورد استفاده در پروژه [اِن-1] (که بعدها براي استفاده در [برنامه انرگيا- بوران]، تغييراتي در آنها داده شد)، هتل، محل اسکان مهمان‌ها، موزه و خانه‌هايي که توسط گاگارين و کاروليف مورد استفاده قرار گرفتند و اکنون به موزه تبديل شده‌اند، است.     پهلوي راست يا قسمت [يانگل] که در 50 کيلومتري لنينسک واقع شده است، تجهيزات و امکانات مورد نياز توليدات دفتر طراحي يانگل را در بر مي‌گرفت.   همچنين سكوهاي پرتاب سايوز، زنيت، [سايكلون] و [دنپر] نيز در اين قسمت واقع هستند.   يک سکوي پرتاب آر7 نيز در بخش يانگل بايكونور قرار داشت که به عنوان سکوي پشتيبان براي پرتاب‌هاي داراي سرنشين يا بين‌سياره‌اي مورد استفاده قرار مي‌گرفت [4].   مطابق آمارهاي رسمي اوايل دهه 90 ميلادي، بايكونور داراي 11 ساختمان مونتاژ و 9 مجتمع پرتابِ داراي 15 سكوي پرتاب بوده است. مساحت اين مركز، 75 در 90 كيلومتر، يعني حدود 6717 مترمربع است [5].

برخي ويژگي‌ها و آينده مركز

دماي هوا در منطقه بايكونور، در زمستان تا 40- درجه و در تابستان تا 50+ درجه سانتيگراد تغيير مي‌كند همچنين طوفان‌هاي برف و شن در بايكونور وجود داشته و پوشش گياهي منطقه هم بسيار محدود است. البته دارا بودن بيش از 300 روز آفتابي كامل يكي از مزاياي اين منطقه است [6].

روس‌ها اكثر پرتابگرهاي خود را طوري طراحي مي‌كنند كه در حالت افقي مونتاژ مي‌شوند تا بتوان آنها را داخل سوله مونتاژ كرد [1]. اصولا پرتابگرهاي روسي به گونه‌اي طراحي مي‌شوند كه به صورت افقي و در داخل سوله‌هاي سربسته مونتاژ شوند و عمليات پرتاب آنها كمترين زمان ممكن را ببرد. همچنين هميشه در حالت افقي از سوله مونتاژ به سكوي پرتاب منتقل مي‌شوند تا كمتر در معرض ذرات شن معلق در هوا قرار گيرند [6].

تصوير 10- نمايي از مجتمع‌هاي اصلي بايكونور

شايد بتوان تنها نقطه ضعف بايكونور را در پرتاب محموله به مدار زمين‌ثابت دانست. پرتابگرها يا محموله‌هايي كه از بايكونور به مقصد مدار زمين‌ثابت يا انتقالي زمين‌ثابت پرتاب مي‌شوند، به دليل آنكه محل پرتاب در عرض جغرافيايي بالايي قرار گرفته است، مجبورند پيشران بيشتري براي تغيير در زاويه ميل خود مصرف كنند كه اين امر، موجب كاهش وزن مفيد محموله آنها يا كم شدن پيشران آنها (و در نتيجه كاهش عمر) مي‌شود. به همين دليل است كه روس‌ها بيشتر مايل به استفاده از مدار قطبي [مولنيا]، به جاي استفاده از مدار زمين‌ثابت هستند [7].

در اين مركز، پرتابگرها هميشه به سمت شمال شرق پرتاب مي‌شوند تا از سرعت دوراني زمين به عنوان يك مزيت استفاده كنند. پس از حادثه شاتل كلمبيا در سال 2003 و در دوره توقف موقتي پرتاب شاتل به سمت ايستگاه فضايي بين المللي، پايگاه فضايي بايكونور روزهاي بسيار پركاري را تجربه كرد و به خوبي توانست به پروژه ايستگاه فضايي خدمات‌رساني انجام دهد.

در سال‌هاي اخير روسيه بر آن شده است تا در آينده نزديك فعاليت‌هاي نظامي- فضايي خود را از بايكونور به پلستسك و ساير پايگاه‌هاي فضايي داخل خاك خود منتقل كند. [آناتولي پرمينوف]، رييس سازمان فضايي روسيه ([روس‌آويا‌كاسموس])، در اواسط سال 2006 اعلام كرد كه كليه پرسنل نظامي روسيه تا اواخر سال 2007 بايكونور را به مقصد پلستسك ترك خواهند كرد. اين روند از سال 1999 آغاز شده و با بروز اختلافاتي ميان روسيه و قزاقستان بر سر ميزان اجاره پايگاه، شدت گرفته است. البته اين بدان معنا نيست كه همكاري‌هاي دو كشور در اين زمينه رو به زوال است. به عنوان مثال مي‌توان به قراردادي كه در 24 دسامبر 2004 مابين روسيه و قزاقستان براي برنامه مشتركي با نام بايترك بسته شد اشاره كرد. در اين برنامه هر كشور نيمي از سهام ساخت مجتمعي را به منظور فراهم آوردن تسهيلات براي پرتابگر آنگارا در پايگاه فضايي بايكونور را در اختيار گرفتند. اين مجتمع تا سال 2009 تكميل مي‌شود.