سایت نجوم ایران ( مرکز اطلاع رسانی اخبار رسمی نجومی، ستاره شناسی، هوافضا، آسمان شب و اخترفیزیک ایران و جهان) ؛

مقدمه

نقش فضا در حل معضلات اجتماعي

فعاليت‌هاي مرتبط با فضا به سه دليل براي تصميم‌گيران جذاب هستند:

1. اين فعاليت‌ها امکان ارتباط با هر نقطه‌اي از زمين را فراهم مي‌کند.
2. از اين طريق مي‌توان هر نقطه‌اي روي زمين را به دقت مشاهده کرد.
3. با استفاده از آن مي‌توان موقعيت هر هدف ثابت يا متحرکي را روي سطح کره زمين مشخص کرد.

• محيط زيست: از فناوري فضايي مي‌توان براي جمع آوري اطلاعات براي نظارت و دنبال کردن شرايط يک منطقه خاص استفاده کرد. به طور مثال، روند گرم شدن زمين يا آب شدن يخچال‌هاي قطبي يکي از اين موارد است. همچنين فناوري فضايي دانشمندان را قادر مي‌سازد تا روند تخريب محيط زيست را پيش‌بيني کرده و برنامه‌هايي را براي ترميم آن به کار گيرند. از اين طريق مي‌توان اثرات نامطلوب تغييرات جوي را کاهش داد.
• منابع طبيعي: فناوري فضايي مي‌تواند براي استفاده بهتر از منابع طبيعي در سرتاسر جهان مورد استفاده قرار گيرد. به طور مثال، مي‌توان به مديريت منابع آب و نظارت بر روند تغييرات در جنگل‌ها -شامل قطع درختان جنگلي يا آتش سوزي- اشاره کرد. نظارت از طريق فناوري فضايي به استفاده بهتر از اين منابع کمک مي‌کند.
• سهولت جابجايي: سهولت در جابجايي انسان‌ها براي اقتصاد و تمدن مدرن ضروري است. با اين حال وسايل حمل و نقل امروزي پاسخگوي روند فزاينده تقاضاي جهاني براي جابجايي نخواهند بود. راه حل‌هاي مبتني بر فضا با استفاده از [سامانه‌‌هاي هدايت ماهواره‌اي] و ارتباطات ماهواره‌اي امکان مديريت و نظارت بهتر بر ترافيک و حمل و نقل را فراهم مي‌کند.
• تهديدهاي فزاينده عليه جامعه بشري: فضا مي‌تواند به دولت‌ها کمک کند که در برابر تهديدها شامل خطرات تروريستي، بحران‌هاي اقتصادي، موارد اضطراري سلامتي يا رشد سريع جمعيت و مهاجرت انبوه به شهرها در برخي کشورها تدابيري را اتخاذ کنند. به طور مثال، در مورد مديريت بلاياي طبيعي، فناوري‌هاي فضايي شامل مخابرات، مکان‌يابي ماهواره‌اي و مشاهده زمين پس از واقعه سونامي مورد استفاده قرار گرفت. فضا مي‌تواند با فراهم کردن اطلاعات کليدي براي تهيه نقشه‌هاي پايه از شرايط جديد بستر دريا و خطوط ساحلي مورد استفاده قرار گيرد.
• جامعه اطلاعاتي: خلق دانش و اطلاعات و انتشار آن براي همه کشورها اهميت استراتژيک دارد. فعاليت‌هاي مرتبط با فضا در توسعه جامعه اطلاعاتي سهيم هستند، زيرا حجم تحقيق و توسعه‌اي که در مورد توسعه فناوري‌هاي فضايي انجام مي‌شود، بسيار بالاست و همچنين تعداد مأموريت‌هاي علمي فراواني از طريق سامانه‌هاي جديد فضايي امکان‌پذير است. همچنين ماهواره‌هاي مخابراتي اثر برجسته‌اي در قابليت ارتباط انسان‌ها با يکديگر دارند، به‌ويژه براي مناطق دور افتاده که براي آنها امكان ايجاد شبکه‌هاي ارتباطي زميني وجود ندارد. 

   

 

فضا از منظر هزينه- فايده

با اين که شکي وجود ندارد که فناوري فضايي قادر به حل بسياري از مشکلات اقتصادي و اجتماعي آينده بشر هستند، اما اين سوال مطرح است که آيا براي حل اين مشکلات نمي‌توان راه حل‌هاي مبتني بر فناوري زميني با قيمت‌هاي پايين‌تر پيدا کرد؟ پاسخ به اين سوال مشکل است. زيرا در بهترين شرايط نيز تحليل هزينه- فايده معتبري از کاربردهاي آينده وجود ندارد و اين مساله براي فضا که از پيچيدگي بيشتري هم برخوردار است، نمود بيشتري دارد.

تخمين هزينه سامانه‌هاي فضايي کار مشکلي است، به‌ويژه به اين دليل که هزينه‌هاي دقيق توسعه يا در محاسبات وارد نمي­شوند و يا ناشناخته هستند. به طور مثال، هنگام محاسبه هزينه‌هاي يک ماهواره، مشخص نيست كه هزينه‌هاي توسعه پرتابگر آن نيز بايد به حساب آيد و تا چه ميزان؟ ضمن اين که محاسبه هزينه‌هاي توسعه پرتابگر، خود مشكل ديگري است. نتيجه اين مي‌شود که به عنوان نمونه براي سامانه‌هاي ماهواره‌اي چندمنظوره، برآورد هزينه در مورد هر يک از کاربردها امري غيرممکن است.

از نقطه نظر فايده نيز برآورد منافع اجتماعي سامانه‌هاي فضايي بسيار مشکل است. ارزش جان انسان‌هايي که نجات داده شده‌اند يا دارايي‌هايي که به واسطه پيش‌بيني حوادث طبيعي به وسيله فناوري فضايي از خطر حفظ شده‌اند، يا اين که چه ميزان از توسعه اقتصادي- اجتماعي يک منطقه مديون ارتباطات ماهواره‌اي است، قابل محاسبه نيست. تجهيزات فضايي ممکن است نقش اساسي در توسعه ايفا کنند، با اين حال، معمولاً در محاسبه زنجيره توليدات اقتصادي- اجتماعي سهم اندکي از آنها به چشم مي‌آيد.

مشکل ديگري که از منظر تصميم‌گيران وجود دارد اين حقيقت است که پيشرفت در زمينه فناوري هم بر هزينه‌ها و هم بر منافع تاثير مي‌گذارد، به گونه‌اي که مطالعات هزينه- فايده به سرعت اعتبار خود را از دست مي‌دهند و ديگر به‌روز نيستند. به طور مثال، در سال‌هاي اخير پيشرفت‌هاي سريعي در فناوري مشاهده زمين و ماهواره‌هاي مخابراتي رخ داده است. اين بدان معني است که با به كارگيري نسل جديدتر ماهواره‌ها، مي‌توان کارهاي بيشتري را با هزينه کمتر انجام داد و حتي نسل‌هاي بعدي ماهواره‌ها کارآتر خواهند بود.

در عين حال، هنگامي که نسبت‌هاي هزينه- فايده معتبر نيز وجود داشته باشد، باز هم ممکن است اين سوال مطرح شود که آيا با استفاده از ساير منابع نمي‌توان به منافع بالاتري دست يافت؟ البته هميشه مقايسه ميان فناوري‌هاي فضايي و زميني آسان نيست، زيرا فناوري‌هاي فضايي در برخي موارد داراي ويژگي‌هاي منحصر به فردي هستند که توسط هيچ‌يک از ديگر فناوري‌ها قابل ارائه نيست.

با اين حال، در برخي اوقات ممکن است هنگامي كه وسايل فضايي به دليلي نتوانند به خوبي عمل كنند، استفاده‌کنندگان مجبور باشند به دنبال راه‌هاي جايگزين مناسب‌تري باشند. به طور مثال، مسوولان جنگل‌داري در امريکا براي چندين سال به طور گسترده‌اي از داده‌هاي گردآوري شده با ماهواره لندست- 7 براي شناسايي مناطق آتش‌سوزي استفاده مي‌کردند، در حالي که وقتي يک بار در سال 2003 يکي از تجهيزات کليدي از کار افتاد، آنها مجبور شدند باز از روش‌‌هاي محدود‌تر قديمي استفاده کنند.

آينده فعاليت‌هاي فضايي

فناوري فضايي داراي تأثير ماندگار و قدرتمندي بر ساير بخش‌هاي صنعت است. با اين حال، بخش فضا داراي ويژگي‌هاي منحصر به‌فردي است که شبيه هيچ‌يک از ساير بخش‌هاي اقتصاد نيست. اگرچه در حال حاضر کشورهاي زيادي به فعاليت‌هاي مرتبط با فضا مشغول هستند، با اين حال فرستادن يک فضاپيما به فضا و انجام مأموريت‌هاي فضايي کاري پيچيده و بسيار پرهزينه است. در سال‌هاي اخير، موفقيت‌هاي قابل‌توجهي در عرصه فعاليت‌هاي فضايي به دست آمده است که از آن جمله، مي‌توان به توسعه فضاپيماي سرنشين‌دار سايوز و شاتل، پرتابگرهاي آريان و اطلس، انواع گوناگون ماهواره‌ها و ايستگاه‌هاي فضايي اشاره کرد. با اين حال فعاليت فضايي، فعاليتي پرخطر و گران است. اگر يک پرتابگر سقوط کند، نه تنها خود پرتابگر و محموله آن از دست رفته، بلکه هزينه‌هاي گزاف صرف شده نيز تلف شده است.

هزينه‌اي که صرف تحقيق و توسعه در مورد فعاليت‌هاي فضايي غيرنظامي در ميان کشورهاي توسعه‌يافته عضو [سازمان همكاري اقتصادي و توسعه] مي‌شود، بالغ بر 25 ميليارد دلار در سال است که از اين ميان، 15 ميليارد دلار تنها مربوط به ناسا مي‌شود (شكل 1). البته ميزان هزينه روي فعاليت‌هاي فضايي لزوماً تابعي از درجه ثروتمند بودن کشورها نيست. به طور مثال، هند نيز سالانه بين 600 تا 700 ميليون دلار در اين زمينه هزينه مي‌کند. مانند هر موضوع اقتصادي ديگري، اينجا نيز براي درک درستي از مقايسه بايد به [برابري قدرت خريد ] و همچنين هزينه نيروي کار محلي توجه کرد.

 

 

شکل 1- سهم هريک از کشورهاي عضو سازمان همكاري اقتصادي و توسعه در تحقيق و توسعه فضايي‌ [4]

 

از نقطه نظر تجاري، صنعت بين‌المللي فضا بسيار متمرکز و داراي بازار انحصاري و محافظت‌شده است و اين نيز به دليل استراتژيک بودن آن است. اين امر، تأثيري منفي بر روي خلاقيت و نوآوري مي‌گذارد. مساله مهم‌تر اين است که جنبه تجاري فضا نيز همچون جنبه فضانوردي يا دفاعي با دوره‌هاي رونق و رکود مواجه است. بنابراين با وجود خطرهاي بالايي که وجود دارد، اين حوزه با مازاد ظرفيت مزمن نيز روبرو است. در حال حاضر، ظرفيت‌هاي توليد ماهواره و فضاپيما که در سطح دنيا در دسترس است‌ بسيار فراتر از تقاضاي دولت‌ها و بازارهاي تجاري است.

با توجه به مطالب ذكر شده، سه سناريو براي آينده فعاليت‌هاي فضايي در سطح جهان قابل پيش‌بيني است:

شرايط قانوني و نهادي لازم براي گسترش نقش فضا در جامعه

فضا با ديگر بخش‌هاي اقتصاد تفاوت اساسي دارد. اين تفاوت،  هم به دليل اهميت استراتژيک و جنبه‌هاي امنيتي آن است و هم به دليل هزينه‌هاي فناوري بسيار بالايي که دارد. هنگامي که فضا وارد عرصه‌هاي‌هاي غيرنظامي و تجاري مي‌شود، همانند فعاليت‌هاي زميني نياز به چارچوب‌هاي نهادي و قانوني مناسب دارد.

اما در حال حاضر، چارچوب‌هاي سياسي، قانوني، نظارتي و مالي براي استفاده از فضا با حالت مطلوب فاصله زيادي دارد. چه کسي مالک فضاست؟ چه کسي درباره استفاده‌کنندگان از آن تصميم‌گيري مي‌کند؟ و براي چه مقاصدي؟ اينها تنها بخشي از سوال‌هاي بي‌پاسخ درباره فضاست که در نهايت باعث مي‌شود برنامه‌ريزي شرکت‌ها و دولت‌ها براي انجام فعاليت‌هاي فضايي با مشکل مواجه شود. افزون بر اين قواعد، سياست‌هاي مناسب نيز بايد تدوين شود و کشورها داراي قوانين و استراتژي ملي ويژه براي فعاليت‌هاي فضايي خود باشند.

مانع ديگر توسعه فعاليت‌هاي فضايي اين است که آگاهي عمومي کافي نسبت به اهميت فضا و نقشي که مي‌تواند در پيشرفت جامعه ايفا کند، وجود ندارد. اين امر موجب مي‌شود تخصيص بودجه به فعاليت‌هاي فضايي به لحاظ سياسي با مشکل مواجه شود.

توسعه و پشتيباني از زيرساخت هاي فضايي پايدار و کاربرمحور

وجود زيرساخت‌هاي مناسب، قوي و پايدار مانند شبکه‌هاي برق يا مخابرات براي عملکرد مناسب اقتصاد ضروري است. در مورد زيرساختهاي فضايي غيرنظامي نيز همين‌گونه است، زيرا اين زيرساخت‌ها نقشي روزافزون در زندگي روزانه شهروندان ايفا مي‌کنند. از زيرساخت هاي فضايي که به طور مستقيم در زندگي شهروندان نقش دارند و به اصطلاح کاربرمحور هستند، مي‌توان به ارتباطات، سامانه‌‌هاي هدايت و مشاهده زمين (مانند پيش‌بيني وضع آب و هوا) اشاره کرد. دولت‌ها مي‌توانند با استفاده از اين تأسيسات، هزينه خدمات را کاهش دهند. به طور مثال، از ماهواره مي‌توان براي ارائه خدمات دولت الکترونيک به مناطق روستايي و دورافتاده استفاده كرد.

تقويت استفاده بخش دولتي از خدمات فضايي

دولت‌ها عمده‌ترين استفاده‌کنندگان از زيرساخت‌ها هستند،‌ به طوري كه از زيرساخت‌هاي عمومي براي ارائه خدمات به شهروندان و از زيرساخت‌هاي خصوصي براي انجام فعاليت‌هاي خود استفاده مي‌کنند. زيرساخت‌هاي فضايي پايدار مي‌توانند فرصت‌هاي ويژه‌اي را براي انجام مأموريت‌هاي دولت فراهم کنند، به گونه‌اي که از نظر هزينه- فايده نيز کاملاً مؤثر باشد.

در سطح ملي، دولت‌ها بايد همکاري ميان آژانس‌هاي فضايي و سازمان‌هاي دولتي را براي استفاده از خدمات مبتني بر فضا، تقويت کنند. به طور مثال، بر اساس تجارب جديد طغيان رودخانه‌ها در اروپا، مشخص شده است که سازمان‌هاي حفاظت شهري مي‌توانند استفاده زيادي از اطلاعات فضايي كنند. در سطح بين‌المللي نيز براي مقابله با بلاياي طبيعي بايد همکاري ميان دولت‌ها تقويت شود.

تشويق مشارکت بخش خصوصي

با اين که فعاليت‌هاي فضايي در ابتدا کاملاً دولتي بودند، امروزه نقش بخش خصوصي نيز در حال افزايش است. مشارکت بخش خصوصي مي‌تواند با خود منافع اقتصادي و اجتماعي زيادي را به همراه بياورد. براي انجام اين مهم، دولت‌ها بايد در قوانين مربوط به فضا بازنگري کنند تا محيط را براي فعاليت شفاف و سودآور بخش خصوصي مهيا کنند.

جمع‌بندي